राष्ट्रीय पक्ष्याला स्वातंत्र्याच्या बेड्या

✍️ पक्षी संशोधक सूर्यकांत खंदारे

जम्मू-काश्मीर, लडाख, उत्तराखंड, ईशान्य भारत, अरुणाचल प्रदेश, मेघालय, मेझोराम, सिक्कीम इत्यादी ठिकाणी मानवी हस्तक्षेपामुळे मोरांची संख्या नगण्य आहे. उदाहरणार्थ, पंजाबमध्ये, माळव्यात केंद्र सरकार पुरस्कृत मोर पैदास प्रकल्प सुरू करण्यात आला आहे. भटिंडा येथे मोराची अंडी कृत्रिमरीत्या पाळली जातात. काही काळानंतर ते माळवा भागात सोडले जातात.

भारतातील प्रत्येक राज्यात मोर पैदास करणारी गावे आहेत: महाराष्ट्र, बिहार, उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड, ओडिशा, झारखंड, पश्चिम बंगाल, गुजरात, राज्यस्थान, हरियाणा इ. महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यातील मोराची चिंचोली हे गाव पेशवे काळापासून मोर पाळत आहे. यामध्ये वनाधिकारी स्थानिक राजकीय व्यक्ती व व्यापारी यांच्यामार्फत मोरांना धान्य देतात. देशाला स्वातंत्र्य मिळाले पण मोर अजूनही माणसाच्या गुलामीत आहेत.
मध्य प्रदेशात

• बसनिया गाव, मनसा ब्लॉक, नीमच जिल्हा,
• झाबुआ जिल्हा,
• चिंगून, जिल्हा खारगाव
• उज्जैन, मंगरोळा
• जतखेडा, नागी
• दादुनी, सिंमपूर तहसील

आदी ठिकाणी मोर पाळला जातो. 2012 मध्ये बसनिया येथे मोर संवर्धन गट स्थापन करण्यात आला, जिल्हा प्रशासनाने शेड व पाण्याच्या टाकीसाठी निधी दिला. अजिंता , झाबुआ जिल्ह्यातील रहिवासी नारायण सिंह स्वतः मोराचे पालनपोषण करतात.मध्य प्रदेशातील खरगोन जिल्ह्यातील चिंगुन गावात मोर लोकांसोबत राहतात, गावकरी त्यांना कुटुंबातील सदस्य मानतात, ते स्वतः अन्न आणि पाण्याची व्यवस्था करतात.मंगरोळा येथे राहणारे जितेंद्र ठाकूर म्हणाले की, मोरांना वाचवण्यासाठी गावकऱ्यांनी आधी स्वतःहून पैसे गोळा करून मोर संवर्धन केंद्र बांधले. याशिवाय दैनंदिन जेवण व पाण्याचीही व्यवस्था करण्यात आली होती. ही माहिती उच्च शिक्षणमंत्री मोहन यादव यांना समजताच त्यांनीही आमदार निधीतून ५ लाखांची मदत केली. यानंतर गावातच सरकारी जमिनीवर मोर संवर्धन केंद्र सुरू करण्यात आले.

ग्रामस्थांनी जिल्हा प्रशासनाकडे संवर्धन केंद्राच्या नावावर जमिनीची मागणी केली. 2010 मध्ये गावाला 10 बिघे जमीन देण्यात आली.मध्य प्रदेशातील श्योपूर तालुक्यात अशी ३ गावे आहेत, जटखेडा, नागडी आणि दादुनी या तीन गावांमध्ये घरे आहेत तितके मोर आहेत. महिलांपासून ते लहान मुलांपर्यंत हातात धान्य घेऊन मोर दाणे खाताना दिसतील.कोनी मोर गाव, गोरखपूर, उत्तर प्रदेशपासून सुमारे 10 किमी अंतरावर आहे “1998 मध्ये, या भागात पावसाळ्यात पूर आला होता. राम लाल कोरी यांनी मोरांच्या दोन जोड्यांसाठी आश्रय व्यवस्था केली आणि त्यांना अन्न पुरवले.मोरे गाव, बिहारच्या पूर्व चंपारण जिल्ह्यातील एक गाव, मूळचे माधोपूर गोविंद म्हणून ओळखले जाते. या गावात अभिनंदन यादव यांनी 1984-85 मध्ये पंजाबमधून मोरांची जोडी आणली होती. छत्तीसगडमधील कांकेर जिल्ह्यातील खडकागाव येथे मोर पाळले जातात.झारखंड: नवाडीह ब्लॉकच्या उपरघाट येथे असलेल्या कांजकिरो पंचायत आदिवासी गावात वंदिहवा येथे मोराची मुसंडी दिसू शकते. ते घरांच्या कट्ट्यांवर आणि रस्त्यांवर मुक्तपणे फिरतात. असे म्हणतात की अनेक वर्षांपूर्वी मोर जंगलातून भटकून गावात पोहोचला आणि परत आलाच नाही.गुजरात – गावातील लोकसंख्येच्या तुलनेत येथील मोरांची संख्या दुप्पट आहे, ही मनिया मियाना येथील नानाभेलासाठी अभिमानाची बाब आहे. लग्नसराई किंवा होळी-दिवाळी, महाशिवरात्री या सणांना गावकरी पक्ष्यांसाठी अन्नदान करतात.

राजस्थान राज्यातील महेश्वर तालुक्यात वसलेले चिंगुन गाव हे मोरांचे गाव म्हणून ओळखले जाते. मयुरग्राम पश्चिम बंगाल.कटक, ओडिशाच्या जवळ पर्वतांच्या पायथ्याशी बांधलेली सिद्धेश्वर फायरिंग रेंज, पीकॉक व्हॅली या नावाने प्रसिद्ध आहे. पन्नू बेहरा यांनी 1999 च्या सुपर सायक्लोननंतर जखमी झालेल्या एका मोर आणि दोन मोरांना अशी सेवा दिली की ते येथेच राहिले. हळूहळू मोरांची संख्या ६० च्या वर गेली. आज या खोऱ्यात ११७ मोर आहेत. पन्नूचे निधन होऊन सहा वर्षे झाली आहेत. आता त्यांचा नातू कान्हू बेहरा हा वारसा सांभाळत आहे. महानदीच्या काठावर ताडगड आणि नारझ गावांदरम्यान बांधलेल्या या फायरिंग रेंजमध्ये पन्नू बेहरा हा होमगार्ड होता. या वर्षी मार्चमध्ये कान्हूला सरकारने होमगार्ड बनवले होते. त्यांची मोहीम सुरू राहावी, यासाठी घाटीत पोस्टिंग करण्यात आली. मोरांच्या अन्न आणि पाण्यावर दररोज सुमारे 500 रुपये खर्च होतात. सकाळी 6 ते 8 आणि दुपारी 3 ते 5 या वेळेत कान्हू मोरांना दिवसातून दोन वेळा अन्न देतो. नोकरी लागण्यापूर्वी त्यांना सरकारकडून दरमहा २५०० रुपये मिळत होते.

चूलनूर किंवा मायिलाडुम्परा हे भारतातील पहिले मोर अभयारण्य आहे, पलक्कड, केरळ (1996,200 मोर).कडप्पा जिल्ह्यातील वेमपल्ले जवळ असलेल्या इदुपुलापाया मोर अभयारण्य (मोर-प्रजनन 2008) ला निधीची तीव्र टंचाई आणि सुविधांचा अभाव आहे. प्रजनन केंद्रात, हैद्राबाद, तिरुपती प्राणीसंग्रहालयातून मोर (इल्री स्टेज) आणले होते आणि अंडी उबविण्यासाठी जंगलात स्थानिकरित्या उपलब्ध अंड्यांसह. दोन वर्षांचे झाल्यावर मोरांना जंगलात सोडण्यात आले.नायगाव मोर अभयारण्य, बीड महाराष्ट्र (2022,800-1000 मोर), 1994 मध्ये नायगाव राष्ट्रीय उद्यान म्हणून घोषित, मयूर रक्षक दल (मयूर रक्षक दल) येथे तयार झाले, मोरांना गोळ्या टाकून पाळीव केले जाते, या संचातील मोरांची संख्या आहे. दाखवले 10-15 हजार आले आहेत पण प्रत्यक्षात ते फक्त 1000 असतील.बंकापूर मोर अभयारण्य (2006-1000) हे पशुपालन फार्मवर स्थित आहे ज्याचे क्षेत्र अभयारण्यातील एकूण 139 एकरांपैकी 90 एकर आहे. चारा हा केवळ खिल्लारी गुरांसाठीच पिकवला जातो आणि तो मोरांचा आदर्श निवासस्थान बनला आहे. गुरांसाठी मका, ज्वारी, हरभरा पिके घेतली जातात.विरलीमलाई वन्यजीव अभयारण्य (५००) हे तामिळनाडूमधील सर्वाधिक भेट दिलेल्या अभयारण्यांपैकी एक आहे. त्रिची वनविभागाने काही वर्षांपूर्वी शिकारीच्या कारवायांना आळा घालण्यासाठी वनरक्षक आणि पहारेकऱ्यांची नियुक्ती केली होती .याशिवाय राष्ट्रीय संवर्धन योजनेंतर्गत त्यांच्या आहारासाठी निधीचेही वाटप करण्यात आले होते. मंदिर मुरुगन मंदिरातील मंदिराचे पुजारी दररोज मोरांना चारा देतात आणि मोठ्या संख्येने दिसतात.

✍️ पक्षी संशोधक सूर्यकांत खंदारे, नांदेड, मो. 8983135898